Samoocena: co wpływa na postrzeganie siebie?

Samoocena, którą określa się też mianem poczucia własnej wartości, zaczyna się kształtować już we wczesnym dzieciństwie. Jest ogólną i trwałą postawą w stosunku do samego siebie, a jej nieadekwatność rodzi poważne problemy w każdym aspekcie życia społecznego.

Co to jest samoocena?

Samoocena to uogólniona i trwała ocena własnej osoby, która rzutuje tak na zachowania osobiste, jak i na zachowania społeczne człowieka. Postawa w stosunku do samego siebie może przybierać formy samoakceptacji bądź samoodtrącenia. Działa na zasadzie samospełniającego się proroctwa. Zaniżona objawia się biernością i brakiem wiary we własne siły, które doprowadzają do rzeczywistego spadku efektywności działań. Natomiast samoocena utrzymująca się na wysokim poziomie motywuje do działania i podwyższa szanse na odniesienie sukcesu. Pojęcie samooceny jest ważne w sferze społecznej i poznawczej, rodzinnej i zawodowej.

„Ja” realne, „ja” idealne, „ja” powinnościowe

Samoocena według klasycznej koncepcji „ja” Williama Jamesa jest jednym z centralnych mechanizmów sterujących funkcjonowaniem człowieka. Prócz samooceny na postrzeganie samego siebie wpływają:

• Samoświadomość (poczucie tożsamości osobistej i społecznej).
• Samowiedza (tworzenie i przekształcanie koncepcji siebie).
• Samoregulacja (planowanie i modyfikowanie własnych zachowań).

Samoocena istnieje w ścisłej korelacji z każdym z tych elementów – zaburzona objawia się trudnościami w dokonaniu rzetelnej autoanalizy. Hazel Markus opracowała tzw. autoschemat, który obrazuje mechanizm powstawania samooceny. Markus wyróżnia trzy rodzaje „ja”:

• „ja” realne,
• „ja” idealne,
• „ja” powinnościowe.

W momencie, gdy te aspekty postrzegania siebie zaczynają od siebie w znacznym stopniu odbiegać, postawa w stosunku do własnej osoby staje się negatywna.

Kształtowanie się samooceny

Samoocena kształtuje się już od wczesnych lat dzieciństwa. To właśnie wtedy u większości ludzi z zaniżonym poczuciem własnej wartości rozpoczyna się negatywne postrzeganie siebie, które może utrzymywać się i pogłębiać przez wiele lat. Dzieciństwo to czas, kiedy poszukujemy wzorców zachowań u autorytetów – rodziców i wychowawców. Wygłaszane przez nich oceny i opinie traktujemy wówczas jako własne. Negatywny wpływ na kształtowanie samooceny mają zwłaszcza porównania do innych, które stawiają dzieci w pozycji gorszych i utrudniają im asymilację z grupą. Człowiek z wpojony schematem porównywania aktualizuje go również w kolejnych etapach swojego życia, przez co dokonuje oceny siebie przez pryzmat opinii społecznych. Na kształtowanie się samooceny mają wpływ także doświadczenia własnych sukcesów i porażek oraz szereg cech osobowości (np. perfekcjonizm, nieśmiałość). Oprócz tego niewłaściwa samoocena może być też skutkiem niedostatecznego samopoznania.